İslamiyetten Önceki Türk Edebiyatı
(..?-11.yy.)
A) SÖZLÜ EDEBİYAT DÖNEMİ:
M.S.VIII. yüzyıla gelinceye kadar Türklerin henüz
yazıyı kullanmadıkları dönemdeki edebiyattır. Bu dönem edebiyatı, sözlü olarak
üretilmiş ve kulaktan kulağa yayılarak varlığını sürdürmüştür. Bu dönemde
edebiyatımızı Şamanizm, Maniheizm, Budizm gibi dinler etkilemiştir.
Genel özellikleri:
1. Bu dönem edebiyatı müzik eşliğinde (“kopuz” adı
verilen sazla) dile getirilmiştir.
2. Ölçü, ulusal ölçümüz olan “hece” ölçüsüdür.
3. Nazım birimi “dörtlük”tür.
4. Dönemine göre arı bir dili vardır.
5. Dizelere genel olarak yarım uyak hakimdir.
6. Daha çok doğa, aşk ve ölüm konuları işlenmiştir.
7. Bu döneme yönelik elimizdeki en önemli ve eski
kaynak Kaşgarlı Mahmut’un “Divan-ı Lügat-it Türk” adlı eseridir.
Dönemin ürünleri:
1. KOŞUK: “Sığır” denilen sürek avları sırasında
söylenen şiirlerdir. Konusu daha çok doğa, aşk, savaş ve yiğitliktir. Bu tür
daha sonra Halk edebiyatında “Koşma” adıyla anılmıştır.
2. SAV: Dönemin özlü sözleridir. Bugünkü
atasözlerinin ilk biçimi niteliğindedir.
3. SAGU: “Yuğ” adı verilen ölüm törenlerinde, ölen
kişilerin erdemlerini ve duyulan acıları dile getiren şiirlerdir.
4. DESTAN: Toplumu derinden etkileyen olaylar
sonunda halk arasında kendiliğinden oluşan uzun nazım türüdür.
DESTANLARIN ÖZELLİKLERİ
1. Toplumun ortak görüşlerini yansıtması
2. Olağanüstü özellikler taşıması
3. Kişilerinin seçkin olması (Kral, Han,
Hakan...vb.)
4. Milli dilde söylenmiş olması
5. Milli nazım ölçüsüyle söylenmiş olması
6. Oldukça uzun olması
7. Konuları bakımından savaş, deprem, yangın, mizah,
ünlü kişilerin yaşamları şeklinde sıralanabilmesi
TÜRK DESTANLARI
Destanlarımız yazıya geçirilmedikleri için bugün
bunların ancak konularını bilmekteyiz. Bunları da İran, Çin ve Arap
kaynaklarından öğreniyoruz.
A) SAKA DEVRİ DESTANLARI
1) Alp Er Tunga Destanı: Türk-İran savaşlarında Alp
Er Tunga’nın yiğitliklerini ve bu savaşları anlatır.
2) Şu Destanı: İskender’le Türkler arasındaki savaşı
ve Türk hakanı Şu’nun kahramanlıklarını anlatır.
B) HUN DEVRİ DESTANI
Oğuz Destanı, Hun hükümdarı Mete’yi ve onun yaşamını
anlatır.
C) GÖKTÜRK DEVRİ DESTANLARI
1) Bozkurt Destanı: Göktürklerin dişi bir kurttan
türeyişini anlatır.
2) Ergenekon Destanı: Bir savaşta yenilen ve
Ergenekon’a açılan Türklerin orada bir demir dağı eritip intikamlarını
almalarını anlatır.
D) UYGUR DEVRİ DESTANLARI
1) Türeyiş Destanı: Uygurların bir erkek kurttan
türeyişi anlatılır.
2) Göç Destanı: Uygur Türkleri’nin anayurtlarından
göçünü anlatır.
NOT: Destanlar oluşumları bakımından iki grupta
incelenebilir.
a) Doğal Destanlar: Halk arasında ortaya çıkan
anon,im ürünlerdir. Bunlar genellikle daha sonra bir şair tarafından derlenip
düzenlenmiştir. Bu türe örnek olarak şu destanları sıralayabiliriz.
İliada, Odysseia Yunanlıların (Homeros)
Kalevala Finlilerin
Nibelungen Almanların
Ramayana, Mahabarata Hintlilerin
Cid İspanyolların
Chanson de Roland Fransızların
Gılgamış Sümerlerin
b) Yapma (Suni) Destanlar: Bir olayın doğal destana
benzetilerek bir şairce destanlaştırılmasıdır. Yapma destan örneği olarak
şunları sıralayabiliriz:
Virgilius Aeneit
Dante İlahi Komedi
Tasso Kurtarılmış Kudüs
Milton Kaybolmuş (Kaybedilmiş) Cennet
Firdevsi Şehnâme
B) YAZILI EDEBİYAT DÖNEMİ
Bu dönemi Göktürk ve Uygur dönemi eserleri olarak
iki grupta inceleyebiliriz.
1) Göktürk (Orhun) Yazıtları (VIII. yy): Bunlarda
Çinlilere karşı bağımsızlık savaşı yapan, Türk bütünlüğünü yeniden kurmak için
içte ve dışta svaşan Göktürklerin hikayesi anlatılır. Bu abideler 38 harfli
olan Göktürk alfabesiyle yazılmıştır. Bunlardan en önemli olanları üç tanedir.
a) Bilge (Vezir) Tonyukuk Yazıtı (720-725): Dört
bakana vezirlik etmiş olan Tonyukuk tarafından yazılmıştır. Daha çok Çinlilerle
yapılan savşlar anlatılmaktadır.
b) Kül Tigin Yazıtı (732): Göktürk hakanı olan Bilge
Kağan kardeşi Kül Tigin’in ölümü üzerine bu abideyi dikmiştir.
c) Bilge Kağan Yazıtı (735): Göktürk hakanı olan Bilge
Kağan’ın ölümünden sonra yazdırılmış birabidedir. Son iki yazar daha çok
dönemin olaylarından , törelerinden ve Bilge Kağanın ulusuna dilediği iyi
dileklerden söz eder.
* “Türk” adının geçtiği ilk yazılı belge ve Türk
edebiyatının ilk yazılı örnekleri olan Göktürk abidelerindeki yazılar Prof.
Thomsen ve Radloff tarafından okunmuştur.
2) Uygur Dönemi Eserleri: Göktürk devletinin
yıkılmasından sonra kurulan Uygur hanlıklarından kalma eserlerdir. Daha çok
Buddha ve Mani dininin esaslarını anlatan metinlerdir. Bunlar Turfan yöresinde
yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Uygurların kağıda kitap basma tekniğini
bildikleri anlaşılmaktadır. Dönemden kalma birçok hikayenin yanında “kökünç”
denilen bir tür ilkel tiyatro eserleri de vardır. Uygurlar bu eserleri 14
harfli uyugr alfabesiyle yazmışlardır.
Yorumlar
İçerik yoruma kapalıdır.
|